ترایپوفوبیا چیست؟ (ترس از حفره) + علت و راه درمان ترایپوفوبیا

اگر با دیدن لانه زنبور، دانه‌های نیلوفر آبی، سوراخ‌های روی اسفنج طبیعی یا تصاویر پوست سوراخ‌سوراخ احساس تهوع، ترس، اضطراب یا مورمور شدن پیدا می‌کنید، احتمالاً نام ترایپوفوبیا را شنیده‌اید و این سوال برایتان پیش آمده که «ترایپوفوبیا چیست و چرا چنین واکنشی دارم؟».

ترایپوفوبیا که در فارسی به آن ترس از حفره یا فوبیا حفره هم گفته می‌شود، نوعی حساسیت شدید و ناخوشایند نسبت به الگوهای حفره‌ای یا تجمعی است؛ یعنی مغز در مواجهه با سوراخ‌های ریز و تکرار شونده، واکنشی مشابه بقیه فوبیاها و اختلالات اضطرابی نشان می‌دهد. به همین دلیل، بسیاری از متخصصان سلامت روان، ترایپوفوبیا را در دسته‌ی اختلالات اضطرابی و فوبیاهای خاص قرار می‌دهند، حتی اگر در همه‌ی طبقه‌بندی‌های رسمی هنوز به‌عنوان یک تشخیص جداگانه ذکر نشده باشد.
در این مقاله از مداینفینیت، به زبان ساده و علمی توضیح می‌دهیم که ترایپوفوبیا چیست، چه علائمی دارد، علت ترایپوفوبیا از دید علمی چیست، چگونه می‌توان درمان ترایپوفوبیا را بدون دارو یا با کمک روان‌درمانی پیش برد، و چطور می‌توانید یک متخصص روان‌شناسی مناسب برای درمان فوبیا حفره پیدا کنید.

اگر خارج از ایران زندگی میکندی و به دنبال مشاوره ایرانیان خارج از کشور، به زبان فارسی هستید، مداینفینیت مرجع تخصصی این خدمات است. با ما تماس بگیرید.

ترایپوفوبیا چیست و چه علائمی دارد؟

ترایپوفوبیا در ساده‌ترین تعریف یعنی ترس، انزجار یا اضطراب شدید در مواجهه با الگوهای متراکم حفره‌ها یا برجستگی‌های ریز. فرد مبتلا به ترایپوفوبیا ممکن است با دیدن یک تصویر ساده از دانه‌های نیلوفر آبی، ناگهان احساس کند قلبش تند می‌زند، بدنش مورمور می‌شود یا حتی دلش می‌خواهد سریع تصویر را ببندد و فرار کند.
در واقع، مغز او تصویر را مثل یک «تهدید» رمزگشایی می‌کند و سیستم عصبی، همان پاسخ اضطرابی را فعال می‌کند که معمولاً در خطر احساس می‌کنیم. به همین خاطر، ترایپوفوبیا فقط «دل‌به‌هم‌خوردن» یا «حساس بودن» نیست، بلکه یک واکنش اضطرابی واقعی است.
علائم ترایپوفوبیا را می‌توان در سه سطح کلی توصیف کرد؛ تصور کنید کسی که با این مشکل روبه‌رو است: او تصویر لانه زنبور را می‌بیند؛ در چند ثانیه‌ی اول ضربان قلبش بالا می‌رود، نفس‌هایش کوتاه می‌شود، احساس تهوع یا سردرد پیدا می‌کند، پوستش می‌سوزد یا مورمور می‌شود و ذهنش بین دو احساس اصلی در نوسان است: «ترس» و «انزجار». گاهی احساس می‌کند «یک چیز آلوده یا خطرناک» پشت این حفره‌ها پنهان است، حتی اگر بداند فقط یک تصویر معمولی است.
برخی افراد تنها کمی ناراحت می‌شوند و صفحه را می‌بندند؛ اما برای بعضی دیگر، این واکنش به حدی شدید است که عملاً نمی‌توانند به تصویر نگاه کنند و حتی یادآوری آن هم اضطراب‌آور است. اینجاست که فوبیا حفره به یک اختلال اضطرابی تبدیل می‌شود و ممکن است زندگی روزمره را تحت تأثیر قرار دهد.

ترایپوفوبیا در دسته کدام اختلال قرار می‌گیرد؟

از نگاه تخصصی، ترایپوفوبیا از نظر نوع واکنش، بیشترین شباهت را به فوبیاهای خاص و اختلالات اضطرابی دارد. فرد مبتلا در حضور محرک (الگوهای حفره‌ای یا تجمعی) دچار:

• افزایش برانگیختگی جسمی،
• افکار تهدیدآمیز،
• و رفتار اجتنابی می‌شود.

به همین دلیل، بسیاری از روان‌شناسان بالینی، زمانی که فرد با این علائم مراجعه می‌کند، ترایپوفوبیا را به‌عنوان یک نوع فوبیا و زیرمجموعه‌ی اختلالات اضطرابی بررسی می‌کنند؛ نه صرفاً یک «سلیقه‌ی بصری عجیب».
با این حال، طبق اصول حرفه‌ای، تشخیص نهایی ترایپوفوبیا باید توسط روان‌شناس یا درمانگر متخصص انجام شود؛ نه بر اساس یک تست اینترنتی یا خودتشخیصی.

کیس واقعی دارای ترایپوفوبیا

مثال: داستان «نرگس» و ترس از حفره‌ها

برای درک بهتر ترایپوفوبیا، یک مثال را مرور می‌کنیم.

نرگس، ۲۷ ساله، در جلسه اول به روان‌شناس گفت:
«من از بچگی از بعضی تصاویر چندشم می‌شد، مثلاً لانه زنبور یا تخم قورباغه. همیشه فکر می‌کردم فقط حساس‌ام. اما چند سال اخیر، با دیدن عکس‌هایی که دوستانم برای شوخی توی گروه می‌فرستادند، حالم بد می‌شد. یک‌بار آن‌قدر ضربان قلبم بالا رفت که فکر کردم سکته می‌کنم. نمی‌توانستم روی کارم تمرکز کنم، مدام تصویر جلو چشمم می‌آمد. آن روز تا شب سردرد داشتم. وقتی در اینترنت جستجو کردم، تازه فهمیدم این چیزی که من دارم یک نوع فوبیاست.»

وقتی نرگس برای ارزیابی مراجعه کرد، روان‌شناس بعد از گرفتن شرح حال دقیق متوجه شد که او سابقه اضطراب خفیف هم دارد. محرک اصلی‌اش تصاویر حفره‌های نزدیک به هم بود؛ به‌ویژه عکس‌های ویرایش‌شده و نزدیک از دانه‌های نیلوفر. نرگس از آن تصاویر می‌ترسید، حالت تهوع می‌گرفت و به‌شدت متنفر بود، اما هم‌زمان از خودش هم تعجب می‌کرد که «چرا بدنم این‌طور واکنش نشان می‌دهد؟».

پس از چند جلسه درمان شناختی–رفتاری و مواجهه‌درمانی تدریجی، نرگس یاد گرفت که چگونه واکنش بدنش را تنظیم کند، چطور افکار فاجعه‌ساز را متوقف کند و مرحله به مرحله تصاویر خفیف‌تر و بعد شدیدتر را تحمل کند. بعد از حدود ۱۰ جلسه، خودش می‌گفت:
«هنوز از بعضی تصاویر خوشم نمی‌آید، اما دیگر آن ترس فلج‌کننده و اضطراب شدید را ندارم. می‌توانم به تصویر نگاه کنم و نفس عمیق بکشم و بدانم اتفاق بدی قرار نیست بیفتد.»
این تجربه نشان می‌دهد که ترایپوفوبیا هم واقعی است، هم قابل درمان؛ به شرطی که به آن جدی و علمی نگاه شود.

علت‌های علمی ایجاد فوبیا حفره (علت ترایپوفوبیا چیست؟)

وقتی صحبت از علت ترایپوفوبیا می‌شود، در واقع با ترکیبی از عوامل زیستی، روان‌شناختی و یادگیری روبه‌رو هستیم. «یک» علت واحد وجود ندارد؛ بلکه چند مکانیسم مختلف هم‌زمان عمل می‌کنند.
یکی از توضیح‌های مهم، دیدگاه تکاملی است. مغز انسان در طول تاریخ، برای بقای گونه، نسبت به الگوهای هشداردهنده حساس شده است. بعضی از این الگوها در طبیعت با خطر همراه بوده‌اند: مثلاً پوست برخی حیوانات سمی، زخم‌های عفونی، قارچ‌های خطرناک یا بیماری‌های پوستی، ظاهری شبیه الگوهای حفره‌ای متراکم داشته‌اند. بنابراین سیستم هشدار مغز یاد گرفته است که به این الگوها واکنش سریعی نشان دهد تا از خطر احتمالی دور شویم. امروز که آن شرایط طبیعی به‌صورت روزمره تهدیدکننده‌ی ما نیست، این مکانیسم همچنان در مغز فعال است و گاهی به شکل فوبیا حفره خود را نشان می‌دهد.
عامل دوم، نحوه پردازش بصری در مغز است. در برخی افراد، سیستم بینایی و مراکز هیجانی مغز (مثل آمیگدال) نسبت به تضادها و الگوهای تکرار شونده، واکنش قوی‌تری نشان می‌دهند. در این افراد، یک تصویر با حفره‌های ریزِ متراکم، نه‌تنها «عادی» به نظر نمی‌رسد، بلکه مغز آن را به‌نوعی «غیرطبیعی، آلوده یا تهدیدکننده» تفسیر می‌کند. این تفسیر ناآگاهانه، باعث ترس و انزجار می‌شود.
عامل سوم، تجربه‌های شخصی و یادگیری است. ممکن است فرد در کودکی تصویر آزاردهنده‌ای دیده باشد، یا کسی در اطرافش از این نوع تصاویر شدیداً بدش آمده باشد. مغز با مشاهده واکنش شدید دیگران، یاد می‌گیرد که این محرک‌ها «خطرناک» یا «آزاردهنده» هستند. به‌این‌ترتیب، ترس از حفره به‌تدریج شکل می‌گیرد و در بزرگسالی به صورت ترایپوفوبیا بروز می‌کند.
عامل چهارم، زمینه اضطرابی است. کسانی که به‌طور کلی اضطراب پایه‌ای بالاتری دارند، یا سابقه حملات پانیک، اضطراب تعمیم‌یافته یا وسواس دارند، مستعدتر هستند که در مواجهه با محرک‌های بصری خاص مثل الگوی حفره‌ای، واکنش شدیدتری نشان دهند. به همین دلیل، ترایپوفوبیا اغلب در کنار سایر اختلالات اضطرابی دیده می‌شود.

چه چیزهایی ترایپوفوبیا را فعال می‌کند؟

تقریباً هر چیزی که الگوی منظم یا نامنظمِ حفره‌های کوچک و نزدیک به هم داشته باشد، می‌تواند محرک ترایپوفوبیا باشد. برای بعضی افراد، نمونه‌های طبیعی مثل لانه زنبور، دانه‌های نیلوفر آبی، مرجان‌های دریایی یا تخم حشرات محرک اصلی هستند. برای برخی دیگر، تصاویر ویرایش‌شده‌ی اینترنتی که عمداً برای فعال کردن ترس از حفره ساخته می‌شوند، قوی‌ترین تریگر محسوب می‌شوند.
نکته مهم این است که شدت حساسیت افراد با هم متفاوت است. بعضی‌ها تنها از تصاویر بسیار اغراق‌شده یا ترسناک اذیت می‌شوند؛ اما بعضی دیگر حتی با دیدن کف صابون با حباب‌های ریز متراکم، یا سطح اسفنج، احساس ناراحتی می‌کنند.

ترایپوفوبیا بیماری است یا وسواس؟

یکی از سوالات رایج این است که «ترایپوفوبیا بیماری است یا وسواس؟»
از نظر تخصصی، ترایپوفوبیا بیشتر به فوبیا و اختلالات اضطرابی نزدیک است تا وسواس. در وسواس فکری–عملی، فرد افکار مزاحم و ناخواسته‌ای دارد که تکرار می‌شوند و برای کاهش اضطراب ناشی از این افکار، رفتارهای تکراری (مثل شستن دست‌ها یا چک کردن) انجام می‌دهد.
در ترایپوفوبیا، داستان متفاوت است. اینجا معمولاً یک محرک بصری مشخص وجود دارد؛ یعنی فرد تا زمانی که با تصویر یا شیء حفره‌دار مواجه نشود، احتمالاً حالش خوب است. اما به محض دیدن محرک، واکنش اضطرابی و انزجار فعال می‌شود. البته ممکن است فرد از قبل نگران باشد که «نکند آن تصاویر را دوباره ببینم»، اما مرکز مشکل همچنان محرک بیرونی است، نه فکر وسواسی.
بنابراین اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم:
ترایپوفوبیا را بهتر است به‌عنوان یک فوبیای خاص و زیرمجموعه‌ی اختلالات اضطرابی در نظر بگیریم؛ نه بیماری مستقل و نه صرفاً وسواس. اما باز هم تأکید می‌شود که تشخیص نهایی باید توسط روان‌شناس یا درمانگر متخصص انجام شود تا اگر سایر اختلالات هم همراه آن هستند، دیده شوند.

درمان ترایپوفوبیا: از روان‌درمانی تا روش‌های بدون دارو

خبر مهم و امیدوارکننده این است که درمان ترایپوفوبیا امکان‌پذیر است و بسیاری از افراد بعد از دوره‌ی کوتاهی از روان‌درمانی، بهبود قابل‌توجهی را تجربه می‌کنند. در بیشتر موارد، می‌توان با استفاده از روان‌درمانی و روش‌های بدون دارو، شدت ترس و واکنش بدنی را کم کرد و کنترل را به دست فرد برگرداند.

درمان شناختی–رفتاری (CBT)

یکی از اصلی‌ترین روش‌های درمان ترایپوفوبیا، درمان شناختی–رفتاری یا CBT است. در این رویکرد، درمانگر کمک می‌کند فرد الگوهای فکری خود را درباره محرک‌ها بشناسد: مثلاً این باور که «این تصویر خطرناک است»، «بدنم دارد از هم می‌پاشد»، «اگر نگاه کنم، اتفاق وحشتناکی می‌افتد». سپس به فرد آموزش داده می‌شود که این افکار را به چالش بکشد و جایگزین‌های واقع‌بینانه‌تر و آرام‌بخش‌تر انتخاب کند.
در کنار اصلاح افکار، در CBT مهارت‌هایی مثل تنظیم تنفس، آرام‌سازی عضلات و تکنیک‌های مقابله با اضطراب آموزش داده می‌شود تا فرد هنگام مواجهه با تصاویر ترسناک، ابزار لازم برای مدیریت بدن و ذهن خود را داشته باشد. این ترکیب باعث می‌شود که واکنش اضطرابی به‌تدریج ضعیف شود.

مواجهه‌درمانی تدریجی

یکی دیگر از ستون‌های اصلی درمان فوبیا حفره، مواجهه‌درمانی تدریجی است. در این روش، فرد همراه با درمانگر، یک سلسله‌مراتب از محرک‌ها تهیه می‌کند؛ از خفیف‌ترین تصاویر تا شدیدترین. سپس مرحله به مرحله، در فضایی امن و کنترل‌شده، با این تصاویر مواجه می‌شود.
در ابتدا ممکن است فرد تنها چند ثانیه بتواند به تصویر نگاه کند، اما با تمرین و همراهی درمانگر، مدت مواجهه بیشتر می‌شود و هم‌زمان از تکنیک‌های آرام‌سازی و بازسازی شناختی استفاده می‌شود. مغز به‌تدریج یاد می‌گیرد که این محرک‌ها «خطر واقعی ندارند» و پاسخ اضطرابی شدید، غیرضروری است. نتیجه این فرآیند، کاهش چشمگیر علائم ترایپوفوبیا است.

روش‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی و تنظیم بدن

از آن‌جا که ترایپوفوبیا پر از احساس‌های بدنی آزاردهنده مثل تپش قلب، تعریق یا مورمور شدن است، استفاده از تکنیک‌های ذهن‌آگاهی (مایندفولنس) و تنظیم بدن نیز بسیار کمک‌کننده است. تمرین‌هایی مثل تمرکز بر تنفس، ریلکسیشن عضلانی، تمرین‌های Grounding و مراقبه‌ی توجه به لحظه اکنون باعث می‌شود فرد هنگام مواجهه با محرک، کمتر درگیر موج اضطراب شود و سریع‌تر به تعادل برسد.

EMDR و پردازش تجربیات آزاردهنده

در مواردی که ترایپوفوبیا با یک تجربه‌ی خاص یا تصویر بسیار آزاردهنده در گذشته گره خورده باشد، ممکن است درمانگر از روش‌هایی مانند EMDR (حساسیت‌زدایی و بازپردازش از طریق حرکت چشم) استفاده کند. این روش به مغز کمک می‌کند خاطرات ناراحت‌کننده را دوباره پردازش کند تا بار هیجانی آن‌ها کمتر شود و به شکل «تهدید دائمی» باقی نمانند.

آیا دارو برای درمان ترایپوفوبیا لازم است؟

درمان ترایپوفوبیا در اکثر موارد بدون دارو و با روان‌درمانی قابل انجام است. با این حال، در برخی شرایط خاص، ممکن است روان‌پزشک تصمیم بگیرد برای مدتی کوتاه یا در کنار روان‌درمانی، دارو تجویز کند. این شرایط شامل مواردی است که اضطراب بسیار شدید باشد، حملات پانیک مکرر رخ دهد، یا فرد به‌قدری ناآرام باشد که نتواند روی تمرین‌ها تمرکز کند.

درمان ترایپوفوبیا چقدر طول می‌کشد؟

مدت‌زمان درمان ترایپوفوبیا به شدت علائم، وجود یا عدم وجود سایر اختلالات اضطرابی و میزان درگیری فرد با تمرین‌ها بستگی دارد. به طور تقریبی می‌توان گفت:
در موارد خفیف، اگر فرد فقط بعضی تصاویر خاص را تحمل نمی‌کند اما هنوز اجتناب شدید ندارد، معمولاً چند جلسه محدود (مثلاً ۶ تا ۸ جلسه) درمان شناختی–رفتاری همراه با مواجهه‌درمانی تدریجی می‌تواند تغییر محسوسی ایجاد کند.
در موارد متوسط که فرد به‌خاطر ترس از حفره، از بسیاری تصاویر یا موقعیت‌ها اجتناب می‌کند، و هر مواجهه باعث ناراحتی جدی می‌شود، ممکن است ۸ تا ۱۲ جلسه یا کمی بیشتر نیاز باشد.
در موارد شدید، یا وقتی ترایپوفوبیا در کنار اضطراب تعمیم‌یافته، افسردگی فصلی یا وسواس وجود دارد، درمان می‌تواند طولانی‌تر شود و به ۱۲ تا ۲۰ جلسه یا بیشتر برسد؛ البته باز هم بسیاری از مراجعان گزارش می‌دهند که از نیمه‌ی مسیر، تفاوت در حالشان را کاملاً احساس می‌کنند.

چگونه متخصص روان‌شناسی مناسب برای درمان فوبیا حفره پیدا کنیم؟

برای اینکه درمان ترایپوفوبیا نتیجه‌بخش باشد، مهم است که با متخصصی کار کنید که هم با اختلالات اضطرابی و فوبیاها آشنا باشد، هم در درمان شناختی–رفتاری و مواجهه‌درمانی تجربه داشته باشد.
در انتخاب روان‌شناس بهتر است به چند نکته توجه کنید: سابقه‌ی او در کار با موارد مشابه، رویکرد درمانی‌اش، توانایی توضیح ساده و علمی ترایپوفوبیا چیست و چگونه قرار است درمان انجام شود، و مهم‌تر از همه، احساس راحتی و اعتماد شما در جلسه.
در مداینفینیت، می‌توانید بر اساس مشکل خود، روان‌شناس‌هایی را پیدا کنید که در این حوزه تخصص و تجربه دارند.

سوالات متداول درباره ترایپوفوبیا

ترایپوفوبیا چیست؟
ترایپوفوبیا نوعی فوبیا و ترس شدید از الگوهای حفره‌ای یا تجمعی است. فرد با دیدن سوراخ‌های ریز و نزدیک به هم (مثل لانه زنبور، دانه‌های نیلوفر، اسفنج و تصاویر مشابه) دچار اضطراب، انزجار، تپش قلب، تهوع، مورمور شدن یا حتی حمله پانیک می‌شود.

چه چیزهایی ترایپوفوبیا را فعال می‌کند؟
هر نوع الگوی متراکم حفره یا برجستگی می‌تواند محرک باشد؛ از نمونه‌های طبیعی مانند لانه زنبور، تخم حشرات، مرجان‌ها و دانه‌های نیلوفر گرفته تا تصاویر ویرایش‌شده‌ای که در شبکه‌های اجتماعی برای ایجاد حس ترس و چندش منتشر می‌شوند. برای بعضی افراد حتی کف صابون، اسفنج یا بعضی بافت‌های پوستی هم می‌تواند تریگر باشد.

ترایپوفوبیا بیماری است یا وسواس؟
ترایپوفوبیا بیشتر به‌عنوان یک فوبیای خاص زیرمجموعه‌ی اختلالات اضطرابی شناخته می‌شود. در حالی که وسواس روی افکار مزاحم و رفتارهای تکراری متمرکز است، ترایپوفوبیا عمدتاً با محرک‌های بصری مشخص و واکنش اضطرابی فوری نسبت به «ترس از حفره» در ارتباط است. تشخیص دقیق تفاوت این موارد، با روان‌شناس یا درمانگر است.

درمان ترایپوفوبیا چقدر طول می‌کشد؟
مدت درمان ترایپوفوبیا بسته به شدت علائم و شرایط فرد متغیر است، اما به‌طور کلی بین چند جلسه تا چند ماه زمان می‌برد. در بسیاری از موارد، بین ۶ تا ۱۲ جلسه روان‌درمانی شناختی–رفتاری و مواجهه‌درمانی می‌تواند کاهش قابل‌توجهی در ترس از حفره ایجاد کند.

آیا دارو برای درمان ترایپوفوبیا لازم است؟
در بیشتر موارد، درمان ترایپوفوبیا بدون دارو و با روان‌درمانی قابل انجام است و نیاز به دارو ضروری نیست. اما اگر اضطراب بسیار شدید باشد یا حملات پانیک مکرر وجود داشته باشد، روان‌پزشک ممکن است برای مدت محدود دارو تجویز کند تا فرد بتواند بهتر از جلسات درمانی بهره ببرد. استفاده از دارو باید حتماً تحت نظر پزشک باشد و جایگزین روان‌درمانی نمی‌شود.

قدم اول برای رهایی از ترس از حفره را همین امروز بردارید
اگر هنگام خواندن این مقاله، ویژگی‌های ترایپوفوبیا را در خودتان دیدید، یا سال‌هاست که از فوبیای حفره رنج می‌برید، خبر خوب این است که این مسئله قابل‌درمان و کنترل‌پذیر است.
ترس از حفره قرار نیست تا همیشه همراه شما بماند؛ کافی است تصمیم بگیرید قدم اول را بردارید و درمان را با یک متخصص آغاز کنید.
در مداینفینیت می‌توانید، روان‌شناس یا درمانگر متخصص در اختلالات اضطرابی و فوبیاها را پیدا کنید، و به‌صورت آنلاین روند درمان ترایپوفوبیا را تحت نظر یک متخصص شروع کنید.