در سالهای اخیر، واژهی «تروما» بیش از هر زمان دیگری وارد گفتگوهای روزمره شده است. مخصوصاً در میان نسل Z، این اصطلاح در شبکههای اجتماعی، پادکستها و حتی توصیف تجربههای شخصی زیاد شنیده میشود. اما سؤال اصلی اینجاست: تروما چیست؟ آیا هر تجربهی سخت یا ناراحتکننده را میتوان تروما نامید؟ و اساساً تروما در روانشناسی چه معنایی دارد؟
تروما یعنی چی؟
در روانشناسی، تروما به تجربهای گفته میشود که فشار روانی آن از توان پردازش ذهنی فرد فراتر میرود و باعث میشود سیستم عصبی در حالت بقا (Survival Mode) گیر کند. به بیان سادهتر، تروما یعنی زخمی روانی که در اثر یک اتفاق تهدیدکننده یا تجربهی عمیقاً آسیبزا ایجاد میشود و حتی پس از پایان آن اتفاق، اثرش در ذهن و بدن باقی میماند.
بر اساس تعریف رسمی در DSM-5، تروما زمانی شکل میگیرد که فرد بهصورت مستقیم یا غیرمستقیم با مرگ، تهدید به مرگ، آسیب جدی یا خشونت جنسی مواجه شود. اما در تجربهی بالینی، موضوع کمی فراتر از این تعریف رسمی است. بسیاری از افرادی که به درمانگر مراجعه میکنند، الزاماً حادثهای «فاجعهبار» را تجربه نکردهاند، اما ذهن و بدن آنها همچنان واکنشهایی نشان میدهد که ریشه در تروما حلنشده دارد.
نکته مهم اینجاست که تروما خودِ اتفاق نیست، بلکه تجربهی درونی فرد از آن اتفاق است. ممکن است دو نفر یک موقعیت مشابه را پشت سر بگذارند، اما فقط یکی از آنها دچار تروما شود. عواملی مثل سن، میزان حمایت عاطفی، تجربههای کودکی و وضعیت سلامت روان نقش تعیینکنندهای در این موضوع دارند.
تروما از نگاه تجربه بالینی
در فضای درمان، بارها دیده شده افرادی که در کودکی با بیتوجهی عاطفی، تحقیر مداوم یا ناایمنی روانی رشد کردهاند، در بزرگسالی واکنشهایی بسیار شدید نسبت به موقعیتهایی ظاهراً ساده نشان میدهند. برای مثال، یک انتقاد معمولی در محیط کار میتواند موجی از اضطراب، شرم یا حتی فروپاشی هیجانی ایجاد کند. این واکنشها نشانه ضعف شخصیت یا «حساس بودن بیش از حد» نیستند؛ بلکه بازتاب تروماها و طرحواره های قدیمی هستند که هنوز پردازش نشدهاند.
علائم تروما چیست؟
علائم تروما همیشه واضح و فوری نیستند. گاهی فرد سالها پس از تجربهی آسیبزا متوجه میشود که رفتارها، احساسات یا واکنشهایش ریشهای عمیقتر دارند. علائم تروما میتوانند به شکل اضطراب مزمن، حملات پانیک، مشکلات خواب، کابوسهای تکرارشونده یا احساس بیحسی عاطفی بروز پیدا کنند. برخی افراد دچار فلشبک میشوند؛ یعنی خاطرهی تروما بدون هشدار به ذهنشان هجوم میآورد، گویی دوباره همان اتفاق در حال رخ دادن است.
در سطح رفتاری، اجتناب از موقعیتها، افراد یا حتی احساسات خاص بسیار شایع است. خشم ناگهانی، تحریکپذیری بالا و احساس شرم یا گناه مداوم نیز از دیگر نشانههای رایج هستند. برای بسیاری از افراد این علائم با جملاتی مثل «بدنم قبل از اینکه بفهمم چی شده واکنش نشون داد» یا «کنترلی روی واکنشم ندارم» توصیف میشود؛ توصیفهایی که دقیقاً با زبان علم تروما همخوانی دارد.
انواع تروما در روانشناسی
در روانشناسی، تروما شکلهای مختلفی دارد. تروما حاد معمولاً در اثر یک حادثهی ناگهانی مانند تصادف، بلایای طبیعی یا یک حمله خشونتآمیز ایجاد میشود. در مقابل، تروما مزمن نتیجهی تجربههای آسیبزای تکرارشونده است؛ مانند خشونت خانگی یا آزار مداوم.
نوع دیگری از تروما که اهمیت زیادی دارد، تروما پیچیده است. این نوع معمولاً در بستر روابط نزدیک و در دوران کودکی شکل میگیرد و اثرات عمیقی بر هویت، روابط و تنظیم هیجانی فرد در بزرگسالی میگذارد. تروما رشدی نیز به آسیبهایی اشاره دارد که در سالهای اولیه زندگی و در نتیجهی نبود امنیت عاطفی یا پاسخدهی مناسب والدین ایجاد میشود.
علاوه بر این، برخی افراد دچار تروما ثانویه میشوند؛ یعنی بدون تجربه مستقیم حادثه، از طریق شنیدن یا مواجهه مکرر با روایتهای دردناک دیگران (مانند درمانگران یا مراقبان) دچار علائم تروما میشوند. در نهایت، مفهوم تروما بیننسلی نشان میدهد که اثرات تروما میتوانند از نسلی به نسل دیگر منتقل شوند.
| انواع تروما | نوع | توضیح | مثال |
|---|---|---|---|
| جسمی | ضربهای (Blunt Trauma) | آسیب بدون سوراخ یا بریدگی | تصادف خودرو، زمین خوردن |
| نافذ (Penetrating Trauma) | ورود جسم خارجی به بدن | گلوله، چاقو | |
| سوختگی (Burns) | آسیب حرارتی، شیمیایی یا الکتریکی | سوختگی با آتش، مواد شیمیایی، برق گرفتگی | |
| سقوط (Fall-related Trauma) | آسیب ناشی از افتادن از ارتفاع | سقوط از نردبان یا ساختمان | |
| تصادفی/حادثهای (Accident-related Trauma) | آسیبهای ناشی از حوادث مختلف | تصادفات صنعتی، ورزشی | |
| ورزشی (Sports Trauma) | آسیبهای مرتبط با ورزش | کشیدگی عضلات، شکستگی، ضربه ورزشی | |
| روانی/عاطفی | حاد (Acute Trauma) | تجربه یک رویداد تکاندهنده | تصادف شدید، زلزله |
| مزمن (Chronic Trauma) | تجربه مکرر یا طولانی مدت | آزار جسمی یا روانی مداوم | |
| پیچیده (Complex Trauma) | ترکیبی از چند تروما در طول زمان | سوءاستفاده طولانی در کودکی | |
| ثانویه (Secondary/Vicarious Trauma) | اثرات روانی از مشاهده یا شنیدن تجربه دیگران | روانشناس یا امدادگر بعد از شنیدن داستان قربانیان |
کدام آسیبهای دوران کودکی به ترومای بزرگسالی تبدیل میشوند؟
پژوهشهای گستردهای نشان دادهاند که تجربههایی مانند غفلت عاطفی، والدین غیرقابل پیشبینی، خشونت کلامی مداوم، شرمسارسازی یا احساس طردشدگی در کودکی، میتوانند زمینهساز تروما در بزرگسالی باشند. این تروماها اغلب به شکل اضطراب مزمن، روابط ناسالم، ترس از رهاشدگی یا کمالگرایی افراطی خود را نشان میدهند.
بخوانید: ترومای پیش از مهاجرت
تفاوت تروما با استرس چیست؟
استرس بخشی طبیعی از زندگی است و معمولاً پس از رفع عامل استرسزا، سیستم عصبی به تعادل بازمیگردد. اما تروما باعث میشود بدن و ذهن حتی در شرایط امن نیز احساس خطر کنند. در تروما، سیستم عصبی در گذشته گیر میافتد و واکنشها دیگر متناسب با زمان حال نیستند. به همین دلیل، تروما اغلب نیازمند مداخله درمانی تخصصی است.
تروما در روانشناسی چگونه درمان میشود؟
برخلاف تصور رایج، تروما یک وضعیت دائمی نیست. تحقیقات علمی نشان دادهاند که با روشهای درمانی مناسب، میتوان اثرات تروما را بهطور قابلتوجهی کاهش داد. درمانهایی مانند EMDR، درمان شناختیرفتاری متمرکز بر تروما، درمانهای بدنمحور و رویکردهای مبتنی بر دلبستگی از مؤثرترین روشها هستند.
کتابهایی مانند The Body Keeps the Score اثر بسل ون در کولک و Trauma and Recovery نوشته جودیت هرمن، از منابع معتبر و مرجع در این حوزه بهشمار میروند و پایه بسیاری از درمانهای امروزی هستند.
چرا شناخت تروما مهم است؟
شناخت تروما به معنای ماندن در نقش قربانی نیست. برعکس، آگاهی از تروما یعنی پذیرفتن این واقعیت که برخی زخمها انتخاب ما نبودهاند، اما درمان آنها مسئولیت ماست. برای نسلی که بیش از گذشته درباره سلامت روان حرف میزند، این آگاهی میتواند نقطه شروعی برای ترمیم، رشد و رابطه سالمتر با خود و دیگران باشد.
بسیاری از افراد سالها با پیامدهای تروما زندگی میکنند، بدون آنکه بدانند ریشهی بخشی از اضطرابها، واکنشهای هیجانی یا فرسودگی روانیشان کجاست.
رواندرمانی فرصتی تخصصی و ساختارمند برای بررسی این تجربههاست؛ فضایی حرفهای که در آن میتوان بدون قضاوت، الگوهای ذهنی و واکنشهای هیجانی را شناخت و بهتدریج آنها را تنظیم کرد. درمان تروما بهمعنای بازگشت مداوم به گذشته نیست، بلکه بهمعنای ایجاد درک، ثبات و احساس امنیت بیشتر در زمان حال است.
در مداینفینیت امکان صحبت با درمانگرانی فراهم شده است که آموزش تخصصی در حوزهی تروما و سلامت روان دارند و درمان را متناسب با شرایط فردی هر مراجعهکننده پیش میبرند. اگر به این نتیجه رسیدهاید که آگاهی بهتنهایی کافی نیست، شروع درمان میتواند گام بعدی و مؤثری باشد. برای دریافت خدمات روانشناس ایرانی در کانادا، آمریکا و … با ما تماس بگیرید.
سوالات متداول درباره تروما
تروما یعنی چی؟
تروما به تجربهای گفته میشود که فشار روانی آن فراتر از توان پردازش ذهنی فرد بوده و اثرات ماندگاری بر ذهن و بدن میگذارد.
علائم تروما چیست؟
علائمی مانند اضطراب، فلشبک، بیحسی عاطفی، مشکلات خواب و واکنشهای هیجانی شدید از نشانههای شایع تروما هستند.
انواع تروما چیه؟
تروما میتواند به شکل حاد، مزمن، پیچیده، رشدی، ثانویه یا بیننسلی بروز پیدا کند.
تروما در روانشناسی چگونه درمان میشود؟
با روشهایی مانند EMDR، درمان شناختیرفتاری متمرکز بر تروما و درمانهای بدنمحور.
تفاوت تروما با استرس چیست؟
استرس معمولاً موقتی است، اما تروما باعث واکنشهای عمیق و بلندمدت در سیستم عصبی میشود.
کدام آسیبهای دوران کودکی به ترومای بزرگسالی تبدیل میشوند؟
غفلت عاطفی، خشونت کلامی، ناایمنی روانی و طردشدگی از مهمترین عوامل هستند.
